Choroba zakaźna ośrodkowego układu nerwowego wywoływana przez wirusa z rodziny Flaviviridae. Rezerwuarem patogenów są zwierzęta bytujące w lasach, zaroślach, wysokich trawach, a wektorem zakażenia jest kleszcz Ixodes ricinus *lub rzadziej inne kleszcze z rodzaju *Ixodes (I. scapularis, I. persulcatus). Do zakażenia dochodzi przez ukąszenie zainfekowanego kleszcza lub rzadziej przez konsumpcję niepasteryzowanych produktów mlecznych zakażonych zwierząt (krowy, kozy, owce).

Kleszczowe zapalenie mózgu występuje w Europie (Austria, Czechy, Estonia, Litwa, Łotwa, Niemcy, Polska, Rosja, Słowenia, Szwajcaria, Szwecja, Węgry) oraz w Azji (Chiny, Japonia, Korea Południowa, Mongolia, Rosja). Rocznie na obu kontynentach notuje się około 5-7 tysięcy zakażeń u ludzi. W Polsce rejonami endemicznymi choroby są województwa podlaskie i warmińsko-mazurskie. Największe ryzyko zakażenia występuje podczas pobytu w rejonach zalesionych. Występują dwa szczyty zachorowań związane ściśle z aktywnością kleszczy, tj. czerwiec/lipiec i październik. Typowymi miejscami ukąszeń kleszczy są odkryte części ciała, zwłaszcza głowa, szyja i kończyny. Ślina kleszczy Ixodes ma właściwości znieczulające, w związku z tym osoba pokąsana często nie zdaje sobie sprawy z tego, że mogło dojść do ukąszenia i zakażenia. U części osób choroba może przebiegać łagodnie i tylko poziomy swoistych przeciwciał we krwi świadczą o zakażeniu. Flavovirus może jednak wywołać zapalenie mózgu, opon mózgowo-rdzeniowych, bądź dwóch struktur jednocześnie. Śmiertelność występuje u 1-2% zakażonych, do zgonu dochodzi zazwyczaj 5-7 dni po pojawieniu się objawów neurologicznych.

Obraz kliniczny: choroba przebiega w dwóch fazach. Pierwsza następuje po 1-2 tygodniach od momentu ukąszenia przez kleszcza, kiedy pojawia się gorączka i inne objawy grypopodobne, utrzymujące się przez około 7 dni. Po kilkudniowym okresie poprawy stanu ogólnego osoby zakażonej rozpoczyna się druga faza choroby przebiegająca z gorączką, bólami głowy, nudnościami, wymiotami, utratą przytomności i innymi objawami zapalenia mózgu i/lub opon mózgowo-rdzeniowych (objawy mózgowe, móżdżkowe lub rdzeniowe), które mogą po przechorowaniu utrzymywać się u 10-20% pacjentów przez okres wielu miesięcy lub stale (pod postacią niedowładów, zaników mięśniowych, przewlekłego bólu głowy, stanów depresyjnych). W przypadkach niepowikłanych neurologicznie objawy ustępują po 2-3 tygodniach.

Rozpoznanie: na podstawie obrazu klinicznego oraz badań serologicznych (obecność swoistych przeciwciał IgM i IgG wykrywanych metodą ELISA), izolacji materiału genetycznego wirusa metodą PCR.

Leczenie: objawowe. Nie ma celowanej terapii lekowej przeciwko kleszczowemu zapaleniu mózgu. W przypadku wystąpienia objawów zapalenia mózgu i/lub opon mózgowo-rdzeniowych leczenie neurologiczne należy prowadzić w warunkach szpitalnych.

Zapobieganie: unikanie przebywania w rejonach endemicznego występowania choroby, stosowanie repelentów odstraszających kleszcze, odpowiednie noszenie odzieży (długie rękawy koszul, nogawki spodni, nakrycie głowy). Po wizycie w lesie dokładne obejrzenie skóry pod kątem występowania kleszczy lub śladów po ukąszeniach. W przypadku obecności kleszcza na skórze należy go umiejętnie wyciągnąć pęsetą (złapanie kleszcza jak najbliżej skóry, zdecydowany ruch pęsetą do tyłu bez wykonywania ruchów skrętnych. Nie smarować miejsca ukąszenia żadnym tłuszczem, gdyż istnieje ryzyko, że kleszcz może wprowadzić do organizmu człowieka wszystko to, co skonsumował podczas ukąszenia, łącznie z wirusami, którymi jest zakażony. W ramach działań profilaktycznych zalecane jest szczepienie ochronne obejmujące podanie trzech dawek w cyklu podstawowym w odstępach: 0 (pierwsza dawka), 1-3 miesiąc (druga dawka), 9-12 miesiąc (trzecia dawka), co najmniej 3 tygodnie przed planowanym wyjazdem. Co 3-5 lat należy przyjąć dawkę przypominającą.