Choroba zakaźna wywoływana przez wirusa RNA z rodziny Rhabdoviridae, z rodzaju Lyssavirus. Występuje w 7 biotypach (większość u nietoperzy), z których wszystkie są patogenne dla człowieka (choroba śmiertelna u ludzi, zgon następuje w przebiegu niewydolności oddechowej). Rezerwuarem są ssaki dzikie (lisy, nietoperze, gryzonie) i domowe (psy, koty). Do zakażenia człowieka dochodzi przez kontakt bezpośredni (pokąsanie lub oślinienie skóry przez chore zwierzę). Rzadką drogą infekcji jest wdychanie aerozolu z odchodami nietoperzy, np. w jaskiniach. Do wystąpienia objawów chorobowych dochodzi u 15-20% osób, głównie pokąsanych głęboko na twarzy, szyi, klatce piersiowej. Chory człowiek jest zakaźny dla otoczenia. Wirus wścieklizny lokalizuje się głównie w ośrodkowym układzie nerwowym (istota szara mózgu), ślinie i skórze. Wścieklizna jest chorobą kosmopolityczną występującą na całym świecie. Lista państw raportujących przypadki wścieklizny u ludzi jest regularnie aktualizowana przez WHO; obecnie jest to 90 krajów w Azji, Afryce, Ameryce Środkowej i Południowej. Szacuje się, że rocznie z powodu wścieklizny umiera około 55 tysięcy osób. Głównym źródłem zakażenia (ok. 95% przypadów u ludzi) są psy; rzadziej koty, nietoperze, dzikie drapieżniki. Najwięcej przypadków wścieklizny odnotowuje się w Indiach (ok. 20 tysięcy rocznie), poza tym również w innych krajach Azji Południowej i Południowo-Wschodniej (Afganistan, Pakistan, Bangladesz, Nepal, Birma, Kambodża) oraz w Afryce (Demokratyczna Republika Konga, Burkina Faso, Niger, Nigeria, Etiopia, Somalia, Kenia, Tanzania, Mozambik).

Obraz kliniczny: okres wylęgania wynosi zazwyczaj 1-3 miesiące (najkrócej 10 dni), po którym pojawiają się objawy ogólne, takie jak zaburzenia czucia w miejscu pokąsania, gorączka, potliwość, uczucie przemęczenia. Wkrótce dochodzi do stanów pobudzenia lub porażenia. U chorego występują mimowolne, bolesne skurcze mięśni, zwłaszcza przy przełykaniu, na widok lub sam dźwięk kapiącej wody (wodowstręt), ślinotok, światłowstręt, trudności w oddychaniu, napady drgawek. Śmierć następuje w ciągu tygodnia od wystąpienia objawów.

Rozpoznanie: w przypadku pokąsania człowieka przez zwierzę podstawowym przedsięwzięciem jest złapanie go i poddanie 15-dniowej obserwacji (zwierzęta domowe), bądź też pośmiertne badanie mózgu (zwierzęta dziko żyjące lub agresywne zwierzęta domowe). Wirus wścieklizny u zakażonych zwierząt pojawia się w ślinie w ostatnim, śmiertelnym stadium choroby (u psów na 10-12 dni przed zgonem). W przypadku psów obserwacja trwa 15 dni, ponieważ jeśli pies przeżyje ten okres, będzie to oznaczało, że w momencie pogryzienia człowieka nie mógł go zakazić, gdyż wirus nie był obecny w ślinie zwierzęcia.

Leczenie: nie ma skutecznego leku przeciw wściekliźnie. Jeśli objawy choroby nie występują, u pokąsanego pacjenta stosuje się uodpornienie bierno-czynne polegające na podaniu surowicy (immunoglobulina RIG, rabies immunoglobulin) oraz 5 dawek szczepionki (patrz: Zapobieganie). Uodpornienie bierne (surowica) chroni pacjenta do czasu uzyskania przez niego odporności czynnej (wytworzenie przeciwciał). Nie podaje się surowicy pacjentom, którzy wcześniej byli poddani szczepieniom ochronnym przeciw wściekliźnie. U chorego z symptomami choroby stosuje się wyłącznie leczenie objawowe. Do chwili obecnej na świecie stwierdzono zaledwie kilka przypadków powrotu do zdrowia pacjentów z objawami wścieklizny. Personel medyczny opiekujący się chorym pacjentem musi stosować wzmożone środki ostrożności, gdyż chory jest zakaźny dla otoczenia. Ranę kąsaną pacjenta należy umyć wodą z mydłem oraz wydezynfekować (spirytus, jodyna). Zwierzęta, które pogryzły i zakaziły ludzi podlegają obowiązkowemu uśpieniu.

Zapobieganie: u osób narażonych na wściekliznę stosuje się szczepienie przedekspozycyjne. Nie zwalnia ono z konieczności zastosowania szczepienia po pokąsaniu przez zwierzę podejrzane o chorobę, jednak ułatwia procedury medyczne w takiej sytuacji. Działania prewencyjne zalecane są w każdym przypadku pokąsania człowieka przez zwierzę. Szczepienie przeciwko wściekliźnie jest rekomendowane osobom wyjeżdżającym do rejonów endemicznego występowania choroby. Podróżujący powinni unikać kontaktu z bezpańskimi zwierzętami, głównie psami i kotami, jak również ze zwierzętami dzikimi, żyjącymi na wolności. Bezwzględnie należy unikać dotykania i głaskania zwierząt, nawet gdy są udomowione i zachowują się przyjaźnie. Szczepienie przedekspozycyjne dzieci i dorosłych obejmuje podanie trzech dawek według schematu: 0, 7, 28 dzień (wg WHO: 0, 7, 21 lub 28 dzień). Dawkę uzupełniającą podaje się 12 miesięcy później, zaś w celu zapewnienia ciągłości ochrony, co 5 lat należy podać dawkę przypominającą. Trzy dawki przedekspozycyjne powinny być przyjęte przynajmniej 3 tygodnie przed planowanym wyjazdem. Szczepienie poekspozycyjne u osoby uodpornionej (szczepionej w ciągu ostatnich 5 lat) obejmuje podanie dwóch dawek: w dniu pokąsania oraz 3 dni później. U osoby nieuodpornionej (szczepienie w okresie dłuższym niż 5 lat, szczepienie niekompletne lub brak szczepienia) należy podać 5 dawek szczepionki według schematu: 0 (dzień pokąsania), 3, 7, 14 i 28 dzień. Przed pierwszą dawką szczepionki u osoby nieuodpornionej należy podać immunoglobulinę RIG (HRIG 20 IU/kg mc lub ERIG 40 IU/kg mc).