Jadowite węże

Głównymi przedstawicielami jadowitych gadów żyjących w środowisku lądowym są węże, reprezentowane przez trzy rodziny: zdradnicowate, żmijowate i grzechotnikowate.

Jad węży i efekt jego działania

Jad węży jest na ogół kompleksem dwóch typów białek – neurotoksyny i hemotoksyny, które wywołują charakterystyczne objawy kliniczne. Jad zazwyczaj ma przewagę hemotoksyny, przez co mówi się o jego działaniu hemotoksycznym. Atakuje komórki morfotyczne krwi oraz uszkadza naczynia, tkankę mięśniową i skórę, co prowadzi do objawów martwicy w miejscu ukąszenia, wstrząsu, a w ciężkich przypadkach do zejścia śmiertelnego. Jad niektórych węży, np. kobry indyjskiej ma z kolei działanie wybitnie neurotoksyczne, w związku z dużą zawartością neurotoksyny. Oddziałuje silnie na układ nerwowy, powodując uszkodzenie lub porażenie nerwów, co w konsekwencji prowadzi do zaburzeń pracy mięśnia sercowego i układu oddechowego, a w ostateczności do zgonu.

Zdradnicowate. Najbardziej znanym przedstawicielem rodziny zdradnicowatych jest Naja naja (kobra indyjska), łatwo rozpoznawalna ze względu na charakterystyczną rozszerzoną część szyjną (wskutek rozciągnięcia żeber zlokalizowanych z tyłu głowy), którą eksponuje zwłaszcza, gdy się ją niepokoi (przyjmuje wtedy pozycję obronną). Na części szyjnej, po stronie grzbietowej, skóra kobry ma charakterystyczne zabarwienie w kształcie odwróconych okularów, a pod częścią szyjną, po stronie brzusznej, szeroką ciemną opaskę. Kobra indyjska osiąga długość 1,5-2 m, zazwyczaj jest koloru brązowego lub czarnego w części grzbietowej oraz białego lub żółtego w części brzusznej. Najczęściej bytuje na terenach nizinnych porośniętych wysoką trawą, krzakami i drzewami. Pojawia się także na nawadnianych polach uprawnych (np. polach ryżowych), w okolicach wsi, a nawet miast, gdzie szuka pożywienia (gryzonie, drób). Można ją również spotkać w ruinach starych budynków, stertach kamieni, otworach dużych drzew, w miejscach, gdzie może się łatwo ukryć. Unika terenów pustynnych. Z kolei Naja naja oxiana występuje na terenach skalistych, kamienistych, wzgórzach porośniętych zaroślami, nawet na wysokości powyżej 3000 m n.p.m. Osiąga długość 1,8 m, jest koloru brązowego lub czarnego na powierzchni grzbietowej i żółtawego lub szarego na powierzchni brzusznej, na której w okolicy szyjnej ma dwa poprzeczne ciemne pasy. Podobnie jak Naja naja, na części grzbietowej ma charakterystyczny znak odwróconych okularów. Kobry są najbardziej aktywne wczesnym wieczorem i nad ranem. Są bardzo agresywne, gdy chronią swoje legowisko. Podnoszą wtedy górną część ciała i rozszerzają kapturowatą część szyjną. Kiedy atakują, kąsają i chwytają brutalnie swoją ofiarę. Poruszają się szybko i zwinnie. Jad kobry, ze względu na dużą zawartość neurotoksyny, jest niezwykle niebezpieczny dla życia człowieka i jeżeli w szybkim czasie nie zostanie podjęte leczenie z podaniem surowicy, zazwyczaj dochodzi do zejścia śmiertelnego. W miejscu ukąszenia natychmiast występuje silny ból i obrzęk. Jeśli nie dojdzie do zgonu, w ciągu 72 godzin powstaje rozległa i głęboka martwica tkanek. Objawy ogólne towarzyszące ukąszeniu to bóle i zawroty głowy, nudności i wymioty, senność. Następnie pojawiają się objawy neurologiczne, ślinotok i szczękościsk. Zejście śmiertelne może nastąpić nawet w 15 minut od ukąszenia.

Żmijowate. Najbardziej rozpowszechniona na świecie rodzina węży. Jej przedstawiciele mają zazwyczaj szerokie trójkątne głowy i wąskie krótkie ogony. Żmijowate pokryte są licznymi, drobnymi łuskami. Mają najlepiej ze wszystkich węży rozwinięte zęby jadowe. Ich jad jest hemotoksyczny, czasami z domieszką neurotoksycznego. Prowadzą zazwyczaj nocny tryb życia, aczkolwiek mogą być aktywne w porze dziennej, zwłaszcza w chłodniejsze dni. Są agresywne, mogą zaatakować nawet bez wcześniejszego prowokowania. W ciągu dnia odpoczywają pod skałami, w zacienionych miejscach.

Poniżej przedstawiono przykłady gatunków żmijowatych powszechnienie występujących w klimacie gorącym na kontynencie azjatyckim. Echis carinatus ma duże oczy, trójkątną, szerszą od tułowia głowę, osiąga długość do 1 metra. Jest koloru brązowego, szarego lub piaskowego, z ciemnym, zygzakowatym wzorem na powierzchni grzbietowej i wyraźnym krzyżem lub linią na głowie. Występuje na suchych i pustynnych terenach nizinnych oraz w rejonach wyżynnych na wysokości do 2000 m n.p.m. Kąsa jadem o działaniu hemotoksycznym. Echis carinatus multisquamatus o długości 0,4-0,6 m i szarym, zielonkawym lub żółtobrązowym zabarwieniu skóry, z bocznym, jasnym lub ciemnym zygzakowatym paskiem, żyje zarówno na terenach piaszczystych, krzaczastych, jak i skalistych. Prowadzi nocny tryb życia w miesiącach letnich, całodobowy w chłodniejszych porach roku. Gdy znajduje się w niebezpieczeństwie, wydaje charakterystyczny, grzechoczący dźwięk. Kąsa jadem o działaniu hemotoksycznym, z domieszką neurotoksycznego. W miejscu ukąszenia pojawia się ból, obrzęk i krwawienie z rany. Z objawów ogólnych występuje podwójne widzenie, sztywność karku, trudności w oddychaniu. Śmiertelność przy głębokich obrażeniach przekracza 30%. Echis carinatus sochureki ma długość 0,8 m, charakterystyczny szary, krzyżowy wzór na szczycie głowy oraz beżowoszare zabarwienie na powierzchni grzbietowej i białawe z dużymi szarymi plamami na powierzchni brzusznej. Żyje w różnych środowiskach, najczęściej piaszczystych lub skalistych, także w okolicy siedlisk ludzkich. Zazwyczaj unika terenów wilgotnych. Prowadzi nocny tryb życia. Kąsa jadem o działaniu hemotoksycznym. Po ukąszeniu szybko pojawia się ból i obrzęk, po 6 godz. od ukąszenia dochodzi do układowego krwawienia. Poza tym mogą dołączać się wymioty, bóle brzucha, krwiomocz, objawy wstrząsu. Eristocophis macmahonii występuje na terenach piaszczystych i pustynnych poniżej 1200 m n.p.m. Osiąga długość około 1 metra. Ma szeroką głowę pokrytą rozsianymi plamami. Jest koloru czerwonobrązowego z ciemnymi rzędami plam na powierzchniach bocznych. Aktywność wykazuje nocą i o świcie. W ciągu dnia zagrzebuje się w piasku, czekając na zdobycz. W stanach zagrożenia głośno syczy, podnosząc wysoko głowę i zaciekle atakując. Porusza się charakterystycznymi ruchami bocznymi. Kąsa jadem o działaniu wybitnie hemotoksycznym, prowadzącym do układowego krwawienia. Psudocerastes persicus występuje na płaskich terenach piaszczystych oraz w rejonach skalistych powyżej 2000 m n.p.m. Osiąga długość 0,5-0,9 m. Ma zabarwienie koloru jasnoszarego lub brązowoszarego, z ciemnymi plamami na grzbiecie i czarnym zakończeniem ogona, szeroką i trójkątną głowę z charakterystycznymi łuskowatymi rogami nad oczami. Aktywność wykazuje nocą, w ciągu dnia ukrywa się pod skałami i w kryjówkach gryzoni. Porusza się charakterystycznymi ruchami skrętnymi. Kąsa jadem neurotoksycznym, wywołującym układowy paraliż. Vipera lebetina występuje powszechnie zarówno na bagnach, terenach nizinnych jak i w rejonach górskich powyżej 2000 m n.p.m. Żyje blisko zabudowań ludzkich i pastwisk. Osiąga długość 0,7-1,0 m. Na powierzchni grzbietowej ma skórę koloru jasnoszarego, płowożółtego lub khaki, z podwójnym rzędem plam biegnących od głowy do ogona. Z kolei powierzchnia brzuszna ma zabarwienie jasnoszare lub żółte z małymi, ciemnobrązowymi plamami. Prowadzi nocny tryb życia. Mimo że zazwyczaj porusza się wolno, może w każdej chwili zaatakować z dużą szybkością. Kąsa jadem hemotoksycznym, powodującym silny ból, obrzęk i martwicę w miejscu ukąszenia.

Grzechotnikowate. Są małymi wężami o długości 0,6-1,0 m, o różnorodnym kolorze skóry od zielonego, brązowego, poprzez czerwony, nawet do czarnego. Ich głowy pokryte są tarczkami lub małymi łuskami. Niektóre z grzechotnikowatych mają na końcu ogona charakterystyczną grzechotkę, wydającą w sytuacji zagrożenia charakterystyczny dźwięk, słyszalny z odległości wielu metrów. Ich jad jest z reguły hemotoksyczny, wywołuje martwicę tkanek w miejscu ukąszenia. Grzechotnikowate prowadzą nocny tryb życia, w ciągu dnia wypoczywając pod kłodami drzew lub pod kamieniami. Żyją praktycznie w każdych warunkach terenowych, od rejonów pustynnych po tereny górskie o wysokości 5000 m n.p.m.

Ukąszenia węży - środki prewencji

• jeśli zauważysz gada, nie podchodź do niego, zachowaj spokój,

• nie prowokuj go gwałtownymi ruchami i powoli się wycofaj,

• unikaj rozkładania obozowiska w okolicy zarośli, rumowisk, skał,

• unikaj pozostawiania resztek pożywienia, które przyciągają gryzonie, a te z kolei ściągają polujące na nie gady,

• wykształć w sobie nawyki, które zabezpieczą przed przykrymi niespodziankami:

• wytrzep buty i ubranie przed ich założeniem,

• to samo zrób z pościelą lub śpiworem przed położeniem się spać,

• nie śpij bezpośrednio na ziemi,

• w terenie chodź w krytym obuwiu, a nie w sandałach,

• unikaj chodzenia po zmierzchu,

• nie wkładaj rąk w zagłębienia, schowki bez kontroli wzroku,

• nie siadaj na kłodach, kamieniach bez uprzedniego sprawdzenia, czy nie kryje się pod nimi gad,

• w pomieszczeniach zamkniętych uszczelnij wszystkie dziury w podłodze, ścianach, dachu; sprawdź szczelność drzwi, okien, kratek wentylacyjnych.

Pierwsza pomoc w przypadku ukąszenia węża:

• unikaj paniki,

• odciągnij poszkodowaną osobę w bezpieczne miejsce,

• zapewnij poszkodowanemu spokój,

• ściągnij poszkodowanemu obrączkę, pierścionki i inne uciskające ciało przedmioty,

• unieruchom zranioną część ciała (stabilizacja kończyny),

• ułóż poszkodowanego w pozycji horyzontalnej, w przypadku pokąsanej kończyny ułóż ją poniżej poziomu serca,

• nie nacinaj rany, ani nie wysysaj jadu ustami; jeśli możesz, użyj eksykatora do podciśnieniowego usunięcia jadu,

• podaj środek przeciwbólowy,

• przetransportuj poszkodowanego do placówki służby zdrowia, tak szybko jak to możliwe.

Istotą pierwszej pomocy jest:

◦ opóźnienie wchłaniania jadu; uzyskuje się je przez założenie opaski uciskowej powyżej rany; jej natychmiastowe zastosowanie powinno odnosić się jednak tylko do ukąszeń węży z rodziny zdradnicowatych, np. kobry indyjskiej, gdy neurotoksyczne działanie jadu jest zagrożeniem dla życia; w przypadku ukąszeń węży z jadem o działaniu hemotoksycznym, gdy nie ma zagrożenia dla życia, należy odstąpić od założenia opaski, która poprzez niedokrwienie miejsca ukąszenia spotęguje nekrotyczne działanie jadu,

◦ usunięcie jak największej ilości jadu z rany za pomocą eksykatora wytwarzającego podciśnienie,

◦ zobojętnienie efektu działania jadu poprzez podanie surowicy (w przypadku zdradnicowatych jest to postępowanie z wyboru).

Stawonogi

Skorpiony

Są stawonogami powszechnie występującymi w strefie klimatu gorącego. Do ukąszenia dochodzi zazwyczaj podczas nieświadomego naruszenia ich terytorium. Skorpiony żerują w nocy, blisko siedzib ludzkich. Można je spotkać w pomieszczeniach mieszkalnych (pościeli, ubraniu, butach). Większość ważnych z medycznego punktu widzenia gatunków należy do rodziny Buthidae. Najczęściej następstwem ukąszenia skorpiona są objawy miejscowe, takie jak ból, zaczerwienienie i obrzęk. Tylko kilka gatunków dysponuje na tyle silnym jadem, żeby zabić dorosłego człowieka. Najczęściej do zgonów dochodzi wśród dzieci i ludzi starszych. Skorpiony są mało agresywne i z własnej inicjatywy nie atakują człowieka. Ukąszenia są zazwyczaj przypadkowe. Nie należy ich dotykać, brać do ręki, gdyż potrafią błyskawicznie zaatakować używając kolca jadowego znajdującego się na końcu odwłoka. Objawy ogólne są wywoływane przez jad skorpionów z rodzaju Centruroides (spotykane w USA i Meksyku), Tityus (Brazylia i Trynidad), Androctonus, Buthus, Leiurus i Nebo (Afryka Północna, Bliski i Środkowy Wschód), Parabuthus (Afryka Południowa), Mesobuthus (Subkontynent Indyjski).

Objawy ogólne po ukąszeniu rozwijają się dwufazowo. W fazie cholinergicznej występują wymioty, potliwość, ślinotok, bradykardia i niedociśnienie tętnicze. Po niej następuje faza adrenergiczna objawiająca się nadciśnieniem tętniczym, tachykardią i niewydolnością krążenia, do których dołącza się niewydolność oddechowa. Leczenie opiera się na podaniu środków przeciwbólowych, dezynfekcji rany, postępowaniu przeciwtężcowym. W USA prócz leczenia objawowego zalecane jest podawanie surowic przeciwko jadom określonych gatunków skorpionów.

Pająki

Niewiele pająków z medycznego punktu widzenia stanowi dla człowieka realne zagrożenie. Większość gatunków produkuje jad, który wywołuje miejscowy odczyn zapalny, bez zmian o charakterze ogólnoustrojowym. Niektóre pająki są jednak bardzo niebezpieczne. Ukąszenie południowoamerykańskich ptaszników może doprowadzić do porażenia mięśni oddechowych. Neurotoksyczny jad czarnej wdowy (black widow) z rodzaju Latrodectus, niepozornego pająka długości około 15 mm, powszechnie występującego między 500N a 450S szerokości geograficznej, powoduje zmiany w układzie krążeniowo-oddechowym zagrażające życiu. Pająki z rodzaju Phoneutria spotykane w Ameryce Południowej oraz Atrax i Hadronyche z południowo-wschodniej Australii mają jad podobny w działaniu do jadu skorpionów (dochodzi do uwolnienia katecholamin). Brazylijskie pająki bananowe (Phoneutria nigriventer) potrafią dostać się wraz z bananami transportowanymi statkami do krajów umiarkowanej strefy klimatycznej, gdzie kąsając człowieka mogą doprowadzić do jego zejścia śmiertelnego. Postępowanie lecznicze opiera się na tych samych zasadach, co w przypadku ukąszenia skorpionów.

Wije

Powszechnie występującym wijem jest Scolopendra cingulata, którą można spotkać pod kłodami drzew, kamieniami. Przyciągają ją skupiska ludzkie, dlatego też jej obecność w magazynach i pomieszczeniach mieszkalnych, gdzie szuka pożywienia, nie należy do rzadkości. Jest jadowita, osiąga długość do 10 cm.

Solfugi

Włochate stawonogi, koloru brązowego, wielkości od 2,5 do ponad 15 cm, z parą oczu skupionych obok siebie i dwiema parami potężnych szczęk, którymi zabijają, miażdżą i tną swoją ofiarę. Stanowią formę pośrednią między pająkami a skorpionami. Aktywne zwłaszcza nocą, zbliżają się do różnych źródeł światła, dlatego często spotykane są w siedliskach ludzkich. W ciągu dnia ukrywają się pod kłodami drzew, skałami, stertami śmieci. Przemieszczają sie bardzo szybko, z prędkością nawet 15 km/h. Nie są jadowite, aczkolwiek kąsając człowieka mogą spowodować bolesne obrażenie ciała. Przedstawicielem solfug występującym powszechnie na Bliskim Wschodzie i w Azji Centralnej jest Camel Spider (pająk wielbłądzi). W rzeczywistości nie jest pająkiem, nie przędzie sieci, nie jest jadowity. Używa strzępków wielbłądziej wełny do wymoszczenia swojego legowiska, stąd jego nazwa.

Ukąszenia stawonogów – środki prewencji

• nie próbuj chwytać ani zakłócać spokoju napotkanych stawonogów,

• dbaj o czystość i porządek w pomieszczeniach mieszkalnych i magazynowych, nie pozostawiaj resztek pożywienia,

• zawsze sprawdź zawartość butów, ubrania, pościeli przed ich użyciem,

• nigdy nie chodź boso, będąc w terenie unikaj sandałów, noś kryte obuwie,

• unikaj spania na podłodze, odsuń łóżko od ściany namiotu, czy pokoju,

• w pomieszczeniach zamkniętych uszczelnij wszystkie dziury i szpary, sprawdź szczelność okien, drzwi i kratek wentylacyjnych,

• jeśli wyjmujesz cokolwiek z zamkniętej przestrzeni (szafa, schowek), rób to zawsze pod kontrolą wzroku,

• podczas pracy w terenie, przy przeszukiwaniu nieznanych miejsc, używaj rękawic ochronnych.

Pierwsza pomoc w przypadku ukąszenia stawonoga

• zachowaj spokój, ułóż poszkodowanego w wygodnej pozycji, z dala od miejsca zagrożenia,

• nie nacinaj miejsca ukąszenia, ani nie wysysaj jadu ustami; jeśli to możliwe, użyj eksykatora do podciśnieniowego usunięcia jadu,

• załóż kompres z lodu, podaj środek przeciwbólowy i przeciwuczuleniowy,

• wezwij pomoc medyczną tak szybko, jak to możliwe (leczeniem z wyboru jest podanie surowicy właściwej dla gatunku jadowitego stawonoga).

Owady błonkoskrzydłe

Wśród owadów błonkoskrzydłych (Hymenopterans) szczególnie rozpowszechnione są pszczoły i osy, występujące zarówno w klimacie umiarkowanym, jak i tropikalnym. Wiele osób w ciągu swojego życia zostało użądlonych przez któregoś z tych owadów. Użądlenia błonkoskrzydłych są niebezpieczne dla alergików uczulonych na ich jad oraz w przypadku użądlenia okolicy gardła (szybko postępujący obrzęk górnych dróg oddechowych jest stanem zagrożenia życia, prowadząc do zgonu wśród nieuczulonych ludzi w ok. 5% przypadków). Osobom uczulonym na jad błonkoskrzydłych w przypadku użądlenia należy podać jak najszybciej adrenalinę, która powinna znaleźć się w apteczce pierwszej pomocy każdego alergika. Żądła pszczół powinny zostać jak najszybciej wyciągnięte z ciała człowieka, gdyż mimo zabicia owada mogą dalej penetrować tkanki. U osób nieuczulonych, po ukąszeniu następuje ból oraz obrzęk i zaczerwienie skóry. Liczne ukąszenia mogą prowadzić do hypowolemii i hemolizy oraz zaburzeń neurologicznych. W populacji Ameryki Północnej na jad pszczół i os jest uczulonych 3,3% dorosłych i 0,8% dzieci. U osób uczulonych pierwsze objawy chorobowe pod postacią tachykardii, kolki jelitowej lub biegunki pojawiają się w zaledwie kilka minut po użądleniu. Jeśli nie poda się natychmiast leków, dochodzi do pogłębiającego się niedociśnienia, a w ciężkich stanach do śpiączki i zgonu. Środkiem ratującym życie w przypadku postępującej anafilaksji jest 0,1% adrenalina podawana domięśniowo w dawce 0,5-1,0 ml u dorosłych i 0,01 ml/kg mc u dzieci. W postępowaniu leczniczym stosuje się również sterydy i antyhistaminiki.